سال نوی یزدگردی بر همکیشان پارسی فرخنده باد…
* نگاهی به گاهشماری خورشیدی و سیر تاریخی آن *

به یاری اهورا مزدا

امروز سال نو یزدگردی در میان زرتشتیان هند جشن گرفته می شود. سال 1382 به پایان رسیده و سال 1383 را آغاز می کنند. ضمن شادباش به هم کیشان زرتشتی، می خواهم بررسی ای داشته باشم بر روی این گاهشماری و اینکه چه تفاوتهایی با گاهشماری در ایران دارد، با اینکه هر دو مبنای خورشیدی دارند…
گاهشماری ایران زمین که دقیق ترین گاهشماری جهان است چگونه بوجود آمده و در درازنای زمان چه دگرگونی هایی داشته؟ آیا این گاهشماری خورشیدی همان گاهشماری خورشیدی است که اکنون استفاده می شود؟ آیا پارسیان هند که دین و فرهنگ پارسی را از ایران زمین با خود بردند نیز از همین گاهشماری استفاده می کنند؟ تفاوت گاهشماری کنونی ما با گاهشمار یزدگردی آنها در چیست؟ همه اینها پرسشهایی است که شاید برای شما هم پیش بیاید و تلاش می کنم بطور خیلی خلاصه گوشه هایی از آنرا بیان کنم.
باید کمی به گذشته برگردیم، به دوران ایران کهن. گذشته از فراز و نشیبهای تاریخی، می خواهم تنها در مورد گاهشماری کهن گفتگو کنم. گاهشماری باستانی ما همیشه بر مبنای حرکت خورشید بوده زیرا از زمانیکه اقوام آریایی یکجا نشین شدند و پیشه کشاورزی اختیار کردند، حرکت خورشید و گاه های روز و روشنایی و تغییر فصول برای آنها بسیار مهم بوده.
بر اساس گاهشماری خورشیدی، یک دور گردش زمین به دور خورشید، 365 روز و 48 دقیقه و 46 ثانیه و 8 صدم ثانیه به درازا می کشد و بنابراین، یک سال کامل با یک دور گردش کامل زمین به دور خورشید از 365 روز و حدود 6 ساعت تشکیل می شود. در گاهشماری دوره ساسانی این تعداد روز را به اینگونه برای خودمان دسته بندی کرده بودیم که هر سال از 12 ماه 30 روزه تشکیل می شد که رویهم رفته می شد 360 روز و هر یک از این سی روز برای خود نامی داشت. در پایان سال هم 5 روز به نام پنجه وه می افزودیم که این پنج روز را به نام پنج بخش کتاب گاتهای اشوزرتشت نامگذاری کرده بودیم. پس، سال ما 365 روز داشت. ولی 6 ساعت اضافه می ماند که موجب می شد در طول سالهای بسیار، روند یکسان فصول را بر هم بزند و آغاز سال با گردش یک دور کامل زمین به دور خورشید برابر نباشد. این نا هماهنگی را با کبیسه سازی درست کردیم. به این گونه که همه این 6 ساعتها (4/1 روز) ها را جمع می کردیم و 120 تا از این 6 ساعتها (4/1 روز ها) میشد 30 روز. بنابراین، هر 120 سال، یک ماه به کل سال می افزودیم. لابد شما هم این مثل فارسی را شنیده اید که می گویند «جوان، امیدوارم 129 ساله شوی…» این آرزو به این دلیل بوده که این یک ماه جشن و پایکوبی را که هر 120 سال یکبار اتفاق می افتد را بتوانیم در طول عمرمان ببینیم.
ولی پس از تازش عربها چه اتفاقی افتاد؟ گاهشماری در ایران به گاهشماری قمری تبدیل شد و دیگر بر اساس حرکت خورشیدی روزها شمرده نمی شد بلکه با حرکت ماه و تاریکی شب شمرده می شدند. ولی چگونه است که توانستیم دوباره گاهشماری خورشیدی را بازگردانیم؟ گروهی از هم میهنانمان در زیر فشار زیاد به هند مهاجرت کردند که آن هم داستانهای خودش را دارد. ولی به هر روی، آنها گاهشماری خورشیدی را با خود بردند و نگهداری کردند. ولی آنها تنها 120 سال نخست پس از شکست شاهنشاه یزدگرد، آن یکماه را به پایان سالشان افزودند و در 120 سالهای آینده اینکار را فراموش کردند و بنابراین، هر سال تنها 365 روز بود و آن شش ساعت را محاسبه نمی کردند و هر سال 6 ساعت کم میشد و هیچگونه هم جبران نمی شد. اینک که 1400 سال از آن زمان گذشته، آغاز سال نو آنها جابجا شده و در آغاز بهار نیست. آنها امسال سال نو را در 27 امرداد ماه جشن می گیرند.
اما آنها که در ایران توانستند با سختی فراوان دین و آیین و گاهشماری پیشین را پاسبانی کنند چه کردند؟ آنها تعداد کمی بودند که گاهشماری خورشیدی را در کنار گاهشماری قمری که در کشور گاهشمار رسمی شده بود حفظ کردند و هنوز روزها را بر همان مبنا می شمردند. اما آنها همان 120 سال نخست پس از شکست شاهنشاه یزدگرد نیز کبیسه یکماهه را به سالشان نیفزودند و زودتر از همکیشان مهاجرشان کبیسه سازی را فراموش کردند. بنابراین، آغاز سال نو آنها هم هر سال 6 ساعت جلوتر می رفت. ولی با یکماه اختلاف با همکیشان شان در هند. امسال آغاز سال یزدگردی آنها در پایان تیرماه می باشد.
ولی اکنون در ایران باز هم گاهشماری خورشیدی گاهشماری رسمی است و کبیسه را هم درست محاسبه می کنند و این را مدیون چند تن از بزرگان ایران زمین هستیم. در زمان جلال الدین ملکشاه سلجوقی و به دستور خواجه نظام الملک ریاضیدان و ستاره شناس بنام ایرانی، عمر خیام (کیوان نیشابوری) به همراه گروهی از دانشمندان میهن گاهشمار خورشیدی را با محاسبات دقیق درست کرد و کبیسه سازی در ایران اصلاح شد و آغاز سال نو کاملا با آغاز بهار و اعتدال بهاری و هنگام تغییر سال منطبق شد. این گاهشمار که دقیقترین گاهشمار جهان به شمار می رود، در ده هزار سال تنها یک ثانیه اشتباه می کند.
ولی در این گاهشماری نام روزها فراموش شد و به جای نام روزها از شماره گزاری استفاده شد. همچنین نام ماه ها هم مانند نام روزها فراموش شد و با نامهای تازی خوانده می شد. این گاهشماری تا پایان دوره قاجار استفاده می شد ولی نه بطور رسمی. در زمان رضا شاه دوباره اصلاح شد و نامهای تازی به پارسی برگردانده شد و تعدیل ماه ها در آن انجام شد یعنی ماه ها همه 30 روزه نبودند و 6 ماه نخست سال 31 روزه شدند و اسپند ماه 29 روزه. آن 6 ساعت (4/1 روز) را هم محاسبه کرده ولی 120 سال برای افزودن آن صبر نمی کردند و هر چهار سال یکبار یک روز به پایان سال می افزودند و اسپند 30 روزه می شود. و این شد که اکنون هم استفاده می شود.
اما اگر از مبدا تاریخ بخواهیم بدانیم و آغاز این سالها را از چه زمانی محاسبه می کنند، باید بگویم که با اینکه همه از گاهشماری خورشیدی استفاده می کنند ولی هر کدام روز آغاز آنرا از زمانهای گوناگون محاسبه می کنند.
پارسیان هند آنرا از روز تاجگذاری شاهنشاه یزدگرد سوم ساسانی محاسبه می کنند که امسال 1383 امین سال آنرا جشن می گیرند و برای همین به این گاهشمار، گاهشمار یزدگردی می گویند.
آنچه که اکنون در ایران استفاده می شود و امسال در 1392 امین سال آن هستیم، زمان به قدرت رسیدن معاویه در ایران است و از همان 1392 سال پیش استفاده می شده تاکنون. تنها در دوره ای از شاهنشاهی محمدرضا شاه پهلوی آنرا از آغاز بنیانگزاری شاهنشاهی هخامنشی محاسبه کردند که امسال 2572 امین سال آن است. البته پس از روی کار آمدن جمهوری اسلامی در ایران از این تاریخ دیگر بطور رسمی استفاده نشد.

زرتشتیان ایران مبدا گاهشماری خود را از روز زایش اشوزرتشت محاسبه می کنند که طبق محاسبه استاد ذبیح بهروز امسال 3751امین سال آن است و البته دانشمندان دیگر زمانی بیشتر از این را تخمین زده اند.
ولی به گمان نگارنده مبدا تاریخ میهنمیا را باید به گونه ای بگذاریم که شامل همه دوره های تاریخی میهن باشد. گاهی برخی ها گاهشماری میترایی را پیشنهاد می کنند که امسال 7035 امین سال آن است. ولی اگر به گونه ای دقیقتر محاسبه کنیم و دوره کیانیان و پیشدادیان را هم به آن بیفزاییم بیش از ده هزار سال تاریخ پرشکوه خواهیم داشت که امیدوارم به همت پژوهشگران و ایران بانان میهن این مهم روزی به انجام برسد. دریغ است از ایران که با بیش از ده هزار سال پیشینه، مبدا آنرا تنها هزار سال در نظر بگیریم، آنهم مبدای که هیچ پیوندی با فرهنگ نیایی ما ندارد و نقطه تاریک تاریخ میهن و زمان به قدرت رسیدن اعراب بر میهن ما است.

نگارنده: نازنین زرین کلاه